یاسای ره‌سمی پوول
به ناوی خوای به‌خشنده‌ی میهره‌بان
به ناوی گه‌ل
ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی كوردستانی عێراق
ژماره بڕیار: 9
مێژووی بڕیار 15/2/1993
بڕیار
به پێی حوكمه‌كانی بڕگه‌ی (1)ی له مادده‌ی (56)ی یاسای ژماره (1)ی ساڵی 1992 و له‌سه‌ر پێشنیازی وه‌زیری دارایی و ئابووری، بڕیار له‌سه‌ردانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی كوردستانی عێراق له دانیشتنی رۆژی 2/2/1993 بڕیاری ده‌ركردنی ئه‌و یاسایه‌ی دا:
یاسای ژماره (3) ساڵی 1993
یاسای ره‌سمی پوول
مادده‌ی یه‌كه‌م:
مه‌به‌ست له‌و وشانه‌ی خواره‌وه بۆ مه‌به‌سته‌كانی ئه‌م یاسایه ماناكانی ته‌نیشتیانه:
1-وه‌زاره‌ت: وه‌زاره‌تی دارایی و ئابووری هه‌رێمی كوردستانی عێراق.
2-وه‌زیر: وه‌زیری دارایی و ئابووری هه‌رێمی كوردستانی عێراق.
3-حكومه‌ت: حكومه‌تی عه‌رێمی كوردستان.
4-سه‌رۆكی فه‌رمانگه: سه‌رۆكۆكه‌كانی فه‌رمانگه حكومه‌تی یه‌كان له هه‌رێمدا و به‌رێوه‌به‌ری كۆمپانیاكان سه‌رۆكه‌كانی ئه‌نجومه‌نه تایبه‌ته‌كان و ئه‌نجومه‌نی تایفه‌كان و سه‌رۆكه‌كانی ئه‌و ده‌ستانه‌ی كه‌سایه‌تێكی مه‌عنه‌وییان هه‌یه بۆ مه‌به‌سته‌كانی ئه‌و یاسایه به سه‌رۆكی فه‌رمانگه دانرێن.
5-فه‌رمانبه‌ر: هه‌ر كه‌سێك له كارگه‌رانی میری كه خزمه‌تگزارییه‌كی گشتی پێ سپێردرا بێ و كاگه‌رانی كۆمپانیاكان و ئه‌نجومه‌نه تایبه‌ته‌كان و ئه‌نجومه‌نی تایفه گه‌ری و ئه‌و ده‌ستانه‌ی كه‌سایه‌تی مه‌عنه‌ویان هه‌یه بۆ مه‌به‌سته‌كانی ئه‌م یاسایه له حوكمی فه‌رمانبه‌ر دا داده‌نرێن.
6-ره‌سم: ئه‌م ره‌سمی پووله‌ی به پێی ئه‌و یاسایه فه‌رز ده‌كرێ.گ
7-پوول: ئه‌و پوولی داراییه‌ی وه‌زاره‌ت به پێی ئه‌و یاسایه ده‌ری ده‌كا.
8-وه‌ره‌قه: هه‌ر وه‌ره‌قه‌یه‌ك كه ده‌بی به پێی ئه‌م یاسایه روسمی لێ بدرێ ئیتر سا به‌ده‌ستخه‌ت بێ یا كرابێته وێنه یا چاپ كرابێ یا له‌به‌ر گیرابێته‌وه.
9-ئیمزا: نیشان دان له‌سه‌ر وه‌ره‌قه‌كه به ئیمزا یا به مۆر یا به په‌نجه مۆر یا به هه‌ر نیشانه‌یه‌ك كه ئیمزا بگه‌ێنێ.
10-كه‌س: كه‌سی سروشتی یا مه‌عنه‌وی.
11-ره‌سمده‌ر: ئه‌و كه‌سه كه ده‌بێ به پێی ئه‌م یاسایه ره‌سم بدا.
مادده‌ی دووه‌م:
ئه‌و وه‌ره‌قانه‌ی كه له خشته‌ی یه‌كه و دووه‌می پاشكۆی ئه‌م یاسایه‌دا هه‌ن ده‌بێ ئه‌و ره‌سمانه‌یان لێبدرێ كه له ته‌نیشتیانه‌وه و دیاریكراون.
مادده‌ی سێیه‌م:
1-به‌ڵێننامه (عقد)ی كۆمپانیاكان له كاتی تۆماركردن یا درێژه پێدانی ماوه‌یان یان زیاد كردنی سه‌رمایه‌یان ده‌بێ ره‌سمی پێنج له هه‌زاردا (5%1000)یان لێ بدرێ.
2-سه‌رمایه‌ی ناولێنراو (اسمی)ی كۆمپانیاكی له كاتی تۆمار كردن یا درێژه پێداناد ده‌كرێته بنچینه بۆ ره‌سم وه‌رگرتن. له حاله‌تی زیاد كردنی سه‌رمایه‌شدا ره‌سم ته‌نیا له‌سه‌ر زیاده‌كه وه‌رده‌گێرێ.
مادده‌ی چواره‌م:
1-ره‌سمێكی ساڵانه‌ی به رێژه‌ی ده‌ه له سه‌دا (2% 1000) له كۆی قیسته به‌رهه‌م هێنه‌كانی دابین له كۆمپانیاكانی دابین (شركات التأمین) وه‌رده‌گێری و قیسته‌كانی نوی كردنه‌وه‌ی دابین (اعاد التأمین) ئه‌و ره‌سمه‌یان له‌سه‌ر نابێ.
2-دابین كردن (المۆمن) ئه‌و رسمه‌ی بڕگه‌ی (1) ده‌دا و هه‌ر رێكه‌وتنێك به پێچه‌وانه‌یه‌وه پوچه‌ڵه.
3-سه‌رباری ئه‌و ره‌سمه‌ی له برگه‌ی (1)ی ئه‌و مادده‌یه‌دا دیاری كراوه ره‌سمێكیش له قیسته به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی دابین له كۆمپانیاكانی دابین به‌م جۆره‌ی خواره‌وه وه‌رده‌گیرێ:
أ-باوه‌رنامه‌كانی دابین له‌سه‌ر زیان و كاره‌ساتی كه‌سی پاشكۆی (الحوادپ الشخصیه الملحقه بها)و هه‌ر دابینێكی تر كه په‌یوه‌ندی به‌م جۆره دابینانه و ئه‌و گۆرینانه‌وه هه‌بێ كه له‌و باوه‌رنامانده‌دا ده‌كرێن و ره‌سمه‌كه‌یان (5%1000) ی كۆی قیسته‌كانی دابین به پێی حیسابی كۆتایی (الحیساب خیتامی) ده‌بێ.
ب-ئه باوه‌ر نامه دابینه‌ی به چه‌ند دانه‌یه‌ك رێكخراوه ته‌نها وێنه‌ی یه‌كه‌می كه ده‌درێته دابین لێكراو (المۆمن) یا سوود لێوه‌رگرتن (المستفید) ره‌سی لێوه‌رده‌گرێ.
مادده‌ی پێنجه‌م:
1-ته‌نیا یه‌ك دانه‌ی ئه‌و وه‌ره‌قه به بازرگانییه‌كی به‌چه‌ند وێنه‌یه‌ك رێك ده‌خرێ ره‌سمی لێوه‌رده‌گیرێ.
2-ئه‌گه‌ر له‌و وه‌ره‌قانه‌ی به پشتئمیزا (التڤهیر)بۆ ده‌ستاو دوست كردن ده‌شێن و له كاتی ئیمزا كردنیاندا به هۆی به‌خشینی ره‌سمده‌ره وه له ره‌سمدان ره‌سمیان له‌سه‌ر نه‌درابوو به‌ڵام دوای پشتئمیزاكردنیدا ده‌بێ ره‌سمی ته‌واوی له‌سه‌ر بدا با ئه‌وكه‌سه‌ش كه بۆ پشتئمیزا ده‌كا له ره‌سمدا به‌خشراو بێ.
به‌شی سێیه‌م
ره‌سمده‌ر
مادده‌ی شه‌شه‌م:
1-ئه‌گه‌ر ره‌سمده‌ر چه‌ندان (تعدد) بوون ره‌سمه‌كه به هاوبه‌شی ده‌ده‌ن.
2-ئه‌گه‌ر یه‌كێكیان له ره‌سمدا به‌خشرا و بوو ئه‌وانه‌ی تر به هاوبه‌شی ته‌واوی ره‌سمه‌كان ده‌ده‌ن.
مادده‌ی حه‌وته‌م:
1-ئه‌و وه‌ره‌قه بازرگانیانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمدا ساز ده‌كرێن له كاتی پشتئمیزا كردنیان یا پێشكه‌ش كردنیاندا یا قبوڵ كردن یا دانه‌وه‌یان (الوفاء) له ناو هه‌رێمدا ده‌بێ ره‌سمیان له‌سه ربدرێ و یه‌كه‌م كه‌سیشی كه به‌كاری ده‌هێنێ ره‌سمه‌كه‌ی ده‌دا.
مادده‌ی هه‌شته‌م:
چه‌ندان (تعدد)ی ئیمزا له‌سه‌ر وه‌ره‌قه نابێته هۆی چه‌ندانی ره‌سمدا ته‌نیا ئه‌گه‌ر به مه‌به‌ستی دروستكردنی په‌یوه‌ندكاران (التزام)ێكی نوێ یا درێژه پێدان یا نوێ كردنه‌وه‌یه‌كی ناوه‌ۆكی وه‌ره‌قه‌كه نه‌بێ كه ئه‌وسا هه‌ر حاله‌ته‌و ده‌بی َره‌سمی خۆی له‌سه‌ر بدرێ.
مادده‌ی نۆیه‌م:
ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌لێننامه و مه‌مڵانه‌ی له ناو وه‌ره‌قه‌كه‌دان و یه‌ك یه‌ك سه‌رچاوه‌یان هه‌بوو ره‌سمه‌كه له‌و مامه‌ڵه‌یه وه‌رده‌گیرێ كه باڵاترین ره‌سمی له‌سه‌ره، به‌ڵام ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌ی به‌لێننامه و مامه‌له‌كان نه‌بوو، ئه‌وا ره‌سمه‌كه له‌سه‌ر هه‌ر یه‌كیان به پێی خودی خۆی وه‌رده‌گێرێ.
به‌شی چواره‌م
چۆنیه‌تی وه‌رگرتنی ره‌سم
مادده‌ی ده‌یه‌م:
ره‌سم به یه‌كێ له‌و رێگایانه وه‌رده‌گیری:
1-به پوولی دارایی كه به وه‌ره‌قه‌كه‌وه ده‌لكێنرێ.
2-به پاره‌ی كاش له‌م حاله‌تانه‌دا:
أ-ره‌سم له‌سه‌ر باوه‌رنامه‌دابین.
ب-ره‌سم له‌سه‌ر به‌لێنامه‌ی كۆمپانیا له كاتی تۆمار كردنیدا یا دریژه پێدانی ماوه‌كه‌ی یا زیاد كردنی سه‌رمایه‌كه‌ی.
ج-ئه‌گه‌ر ره‌سمه‌كه له ده دینار زیاتر ره‌سمده‌ر بیه‌وێ به پاره بیدا.
د-ئه‌گه‌ر پوول له ئارادا نه‌بوو.
مادده‌ی یازده‌م:
ساڵان یه‌ك دینار ره‌سم به‌سه‌ر یه‌كه‌وه له مووچه و سه‌رمووچه (مخصصات) له مانگی ته‌موزدا وه‌رده‌گیرێ و خانه‌نیشان له حوكمی ئه‌و مادده‌یه به ده‌ر ده‌بن.
مادده‌ی دوازده‌یه‌م:
ئه‌گه‌ر ته‌م و مژێك یا ناكۆكێك له‌سه‌ر وه‌ره‌قه‌كه له باره‌ی ره‌سم له‌سه‌ر دان و نه‌دانییه‌وه یا ئه‌و هه‌نده‌ی ده‌بێ له سه‌رێ بدرێ رووی دا وه‌زیر بۆی هه‌یه بریار بدا:
أ-ره‌سمی له‌سه‌ر بدرێ یا نه‌درێ.
ب-دیاری كردنی هه‌ندێ ئه‌و ره‌سمه‌ی له‌سه‌ر وه‌ره‌قه‌كه فه‌رزه.
2-بریاری وه‌زیر له هه‌ردوو حاله‌تی برگه (1)ی ئه‌م مادده‌یه بنبڕ (قگعی) ده‌بێ.
به‌شی پێنجه‌م
به‌خشین له ره‌سمدان
مادده‌ی سیازده‌یه‌م:
1-میری كاتێك خۆی به ته‌نیا ده‌بێته ره‌سمده‌ر له ره‌سمدان ده‌به‌خشرێ جگه له‌و فه‌رمانگه ره‌سمییانه‌ی یاسا تایبه‌تییه‌كانیان ره‌سمدانیان به‌سه‌ر فه‌رز ده‌كه‌ن.
2-ئه‌و وه‌ره‌قه‌یه‌ی له كات رێكخستنی دا گشت ئیمزا كه‌رانی له ره‌سمدا به پێی یاسا به‌خشراو ده‌بن ره‌سمی لێ وه‌رناگیرێ. به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌سێك مافی به‌خشینی نییه پتڵیان له كاتی ئیمزا كردنیدا ته‌واوی ره‌سمه‌كه‌ی ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆ.
3-وه‌زیر بۆی هه‌یه ئه‌و به‌لێننامانه له ره‌سمدا ببه‌خشێ كه میری تیایاندا لایه‌نێك ده‌بێ ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی ئابووری هه‌رێمی كوردستانی تێدا بوو.
مادده‌ی چوارده‌یه‌م:
ئه‌مانه له ره‌سمدا ده‌به‌خشرێن:
1-ئه‌و مامه‌ڵانه‌ی تایبه‌تن به خانه‌كانی په‌رستن و په‌رستگا و په‌یمانگا و قوتابخان ئایینیه‌كانه‌وه كه یاسا دانیان پێ دا ده‌نێ.
2-به‌ڵگه نامه و باوه‌رنامه‌كانی ئه‌و قوتابخانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمدا ده‌خوێنن سه‌باره‌ت به ده‌رچوون و به‌رده‌وام بوونیان له‌سه‌ر خوێندن.
به‌شی شه‌شه‌م
چاودێری
مادده‌ی پازده‌یه‌م:
وه‌زیر یا ئه‌و كه‌سه‌ی له لایه‌نیه‌وه راسپێردراوه بۆیان هه‌یه هه‌ر فه‌رمانگه‌یه‌كی میری یا ده‌زگایه‌كی كه‌رتی تایبه‌تی یا تێكه‌ڵاو بپشكنن بۆ دلنیابوون له ره‌سدان به‌پێی ئه‌م یاسایه.
مادده‌ی شازده‌یه‌م:
1-نابێ پوول فرۆشت به‌بێ رێ پێدان له‌لایه‌ن وه‌زاره‌ته‌وه بكرێ.
2-هه‌ر كه‌سێك به‌بێ رێپێدان پوول فرۆشی بكا له جاری یه‌كه‌مدا به لایه‌نی زۆره وه به په‌نجا دینار سزا ده‌درێ ئه‌گه‌ر دووباره‌ی كرده‌وه ده‌كرێته دوو ئه‌وه‌نده.
3-هه‌ر كه‌سێ رێ ی پوول فرۆشتنی پێدرا بێ به زیاتر له نرخه ره‌سمییه‌كه‌ی بیفرۆشێ له جاری یه‌كه‌م به لایه‌نی زۆره‌وه به په‌نجا دینار سزا ده‌ده‌رێ و ئه‌گه‌ر دووباره‌ی كرده‌وه ده‌كرێته ده‌وو ئه‌وه‌نده و له جاری سێیه‌م به‌و پێیه‌ی وه‌زیر بڕیاری له‌سه‌ر ده‌دا رێ پێدانه‌كه‌ی بۆ ماوه‌یه‌ك یا ببرای بیرلێ ده‌سه‌نرێته‌وه.
به‌شی حه‌وته‌م
چه‌ند حوكمێكی جۆرا و جۆر
مادده‌ی حه‌ڤده‌یه‌م:
1-أ: هه‌ر فه‌رمانبه‌رێك به‌رپرسیاره له مسۆگه‌ر كردنی وه‌رگرتنی ره‌سم له‌سه‌ر ئه‌و وه‌ره‌قانه‌ی به حوكمی فه‌رمانه‌كه‌ی ده‌خرێته به‌ر ده‌ستی.
ب-ئه‌گه‌ر ره‌سم له‌سه‌ر وه‌ره‌قه‌كه به ته‌واوی درا بوون پووله‌كان به‌تاڵ نه‌كرابوونه‌وه، فه‌رمانبره‌ه‌كه ده‌بێ كه وه‌ره‌قه‌كه‌ی خرایه به‌ر ده‌ست به‌تاڵیان بكاته‌وه.
ج-ئه‌گه‌ر فه‌رمانبه‌رێك سه‌رپێچی له حوكمی بڕگه‌ی (1و2)ی ئه‌م مادده‌یه كرد و مامه‌ڵه‌یه‌كی به‌و وه‌ره‌قه‌یه لێ نه‌دراوه به‌رێكرد، به ده دینار سزا ده‌ده‌رێ و ده‌بێ ره‌سم ده‌ره‌كه‌ش به لایه‌نی كه‌مه‌وه ده دینار و یه‌لایه‌نی زۆره وه سه‌د دینار بدا.
د-ئه‌گه‌ر پووله‌كان به شێوه‌یه‌ك لكێنران یا به تاڵ كرانه‌وه هه‌موو بن یا هه‌ندێكیان له‌گه‌ل ئه‌و رێنمایی یانه‌دا ئه‌گونجێ كه به پێی ئه‌م یاسایه ده‌ركراوه، وا داده‌نرێ ره‌سمدانه‌كه به‌و هه‌نده كه پووله‌كانی پێ لكێنراوه یا به‌تاڵ كراوه ده‌بێ ره‌سمه‌كی به‌پێی هه‌نده ئه‌سلییه‌كه بێ.
ه-وه‌زیری دارایه بۆی هه‌یه سزاكانی مادده‌ی شازده‌یه‌م بدا. به‌ڵام سزاكانی مادده‌كانی ئه‌م یاسایه له لایه‌ن سه‌رۆكی فه‌رمانگه‌وه ده‌درێ و له حاله‌تی نه‌دانی پاره‌كه حوكمی یااس ره‌چاو كراوه‌كان به‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌دا ده‌سه‌پێنرێ.
2-ئه‌و سزایانه‌ی به پێی حوكمه‌كانی ئه‌و یاسایه ده‌درێن رێ له سه‌پاندنی حوكمه‌كانی یاسای سزادان و یاساكانی تر ناگرێ ئه‌گه‌ر ئه‌و كاره‌ی كاروه به پێی حوكمه‌كانی تاوانیك پێك بهێنێ.
مادده‌ی هه‌ژده‌م:
1-به بڕیار یا وه‌زیر یا ئه‌وه‌ی كه ده‌سه‌ڵاتی ده‌دانێ و له‌سه‌ر داواوی په‌یوه‌ندیداره‌كان له 90% ئه‌مانه‌ی خواره وه ده‌درێته‌وه خاوه‌نیان.
أ-نرخی پولی به‌كار نه‌هاتوو یا دراو یا ئه‌وه‌ی یپش به‌كارهێنانی به سه هوو ده‌شێوێ.
ب-ئه‌و ره‌سمه‌ی به سه‌هوو له سه‌ر وه‌ره‌قه‌یه‌ك وه‌رده‌گیرێ كه ره‌سمی له‌سه‌ر نییه یا له‌سه‌ر رێتی و ره‌سمه‌كه‌ی له‌وێ كه‌متر لێ وه‌گیراوه.
2-ئه‌گه‌ر داواكاری وه‌رگرتنه‌وه كه رێگای پوول فرۆشی پێدرابوو ته‌واوی نرخی پووله به‌كار نه‌هاتووه‌كانی ده‌درێته‌وه دوای داشكاندنی كۆمسیۆن (عموله)
3-وه‌زیر یا ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ده‌داتێ بۆیان هه‌یه به پاره یا پوول ئه‌و ره‌سمه بده‌نه‌وه به خاوه‌نی ئه‌گه‌ر دڵنیا بوون ره‌سمده‌ر ئه‌و مه‌به‌سته‌ی به‌دی نه‌هێناوه كه ره‌سمه‌كه‌ی له پێناودا داوه.
مادده‌ی نۆزده‌یه‌م:
ده‌شێ په‌یره‌و بۆ ئاسانی جێبه جێ كردنی حوكمه‌كانی ئه‌و یاسایه ده‌ربكرێ.
مادده‌ی بیسته‌م:
كار به هیچ ده‌قێك ناكرێ له‌گه‌ل له‌گه‌ل حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه ناكۆك بێ.
مادده‌ی بیست و یه‌كه‌م:
ده‌بێ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كردستانی عێراق حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه جێبه جێ بكه‌ن.
مادده‌ی بیست و دووه‌م:
ئه‌م یاسایه له‌رۆژی بڵاوكردنه‌وه‌ی له رۆژنامه‌ی ره‌سمیدا كاری پێده‌كرێ.
جوهر نامق سالم
سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی كوردستانی عێراق
