دەقی یاسا

به‌ناوی خودای به‌خشنده‌و میهره‌بان
به‌ناوی گه‌له‌وه‌
په‌رله‌مانی كوردستان ـ عێراق
پاڵپشت به‌ حوكمه‌كانی بڕگه‌ی (1) له‌ مادده‌ی (56)ی یاسای ژماره‌ (1)ی ساڵی 1992ی هه‌موار كراو و، به‌ گوێره‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران خستییه‌ روو، په‌رله‌مانی كوردستان ـ عێراق له‌ دانیشتنی ئاسایی خۆی ژماره‌ (8)دا كه‌ رۆژی 10/10/2012 گرێ درا، بڕیاری ده‌ركردنی ئه‌م یاسایه‌ی دا: 
یاسای ژماره‌ (10)ی ساڵی2012
یاسای دارستان له‌ هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق
ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م
پێناسه‌و ئامانج و كارپێكردن
به‌شی یه‌كه‌م
پێناسه‌كان
مادده‌ی یه‌كه‌م:
مه‌به‌ست له‌م ده‌سته‌واژه‌ و زاراوانه‌ی خواره‌وه‌ واتا دیاریكراوه‌كانی به‌رامبه‌ریانه‌ بۆ مه‌به‌ستی ئه‌م یاسایه‌:
یه‌كه‌م: وه‌زاره‌ت: وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ء سه‌رچاوه‌كانی ئاو له‌ هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق.
دووه‌م: به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی: به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی باخداری ء دارستان ء پاوان.
سێیه‌م: به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پۆلیسی پاراستنی دارستان ء ژینگه‌ له‌ هه‌رێمدا: به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پۆلیس كه‌ راسپێردراوه‌ به‌ پاراستنی دارستان ء به‌روبوومه‌كانی ء پێكهاته‌كانی.
چواره‌م: دارستان: پێكهاته‌یه‌كی ژینه‌وه‌ری ته‌واوكاره‌، كه‌ پێكدێت له‌ دار و ده‌رخت و، پووش و پاوان و، رووه‌كه‌كان و، گیانله‌به‌ر و باڵنده‌ كێویه‌كانء، زینده‌وه‌ری به‌چاو نه‌بینراو، جا سروشتی بن یا ناسروشتی.
پێنجه‌م: دارستانی میری: بریتیه‌ له‌ دارستانی سروشتی و ده‌ستكرد و، زه‌وی ءزاری دارستان كه‌ خاوه‌ندارێتی ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ هه‌رێم، جا مافی سود وه‌رگرتنیان بۆ كه‌سی تر بێت، یان نا.
شه‌شه‌م: دارستانی تایبه‌ت: ئه‌و دارستانانه‌ی له‌لایه‌ن كه‌سانی سروشتی یا مه‌عنه‌وی دروستكرابن ء، خاوه‌ندارێتی یا مافی به‌كارهێنانیان بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.
حه‌وته‌م: به‌ری دارستان: هه‌ر مادده‌یه‌ك له‌ دارستان جێگیر بێت، یا گوازراوه‌ وه‌ك ته‌خته‌ی پیشه‌سازی ء، داری سووته‌مه‌نی و خه‌ڵوز و راتینج ء مازوو و كه‌تیره‌ و كه‌ره‌سته‌ی پیشه‌سازی ء، به‌ڕوو و تۆو، ڕه‌گ و ڕیشاڵ ء توێكڵ ء هه‌نگوین ء گه‌زۆو، گڵ ء گیا و قارچكء گۆشت ء پێستی ئاژه‌ڵی كێوی و باڵنده‌ و ماسی و هێلكه‌ و گوڵ و پیازی جوانی و به‌روبوومی دیكه‌.
هه‌شته‌م: دره‌خت: هه‌موو روه‌كێك كه‌ قه‌دێكی دارینی هه‌بێ له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنه‌وه‌.
نۆیه‌م: نه‌مامگه‌: زه‌وی ته‌رخانكراو بۆ به‌رهه‌مهێنان ء په‌روه‌رده‌كردنی دارو دره‌ختی خۆڕسك و ده‌ستكرد.
ده‌یه‌م: ماڵات: سه‌رجه‌م ئاژه‌ڵه‌ ماڵییه‌كان كه‌ له‌سه‌ر گژو گیا ده‌له‌وه‌ڕێن.

به‌شی دووه‌م
ئامانجه‌كان
مادده‌ی دووه‌م:
ئامانجه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ بریتین له‌:
یه‌كه‌م: پاراستنی سه‌قامگیریء هاوسه‌نگی سروشتی بۆ به‌ڕێوه‌بردن ء رێكخستنی دارستان و بره‌ودان به‌ زیادكردنی رووبه‌ره‌كان.
دووه‌م: چاككردنی ژینگه‌ و، كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ری گۆڕانكاریه‌كانی كه‌شءهه‌وا و، پاراستنی هه‌مه‌چه‌شنه‌یی ژینگه‌یی.
سێیه‌م: فه‌راهه‌مكردنی هه‌ندێ كه‌ره‌سته‌ی سه‌ره‌تایی، كه‌ پیشه‌سازی پێویستیه‌تی.
چواره‌م: هاندانی وه‌به‌رهێنانی كشتوكاڵی له‌بواری دارستاندا.
پێنجه‌م: پاراستنی جۆری خۆرسك له‌ رووه‌كه‌كان ء، هێشتنه‌وه‌ی خۆرسكه‌ ره‌چه‌ڵه‌كداره‌كان له‌ كوردستاندا.
شه‌شه‌م: ده‌سته‌به‌ركردنی ناوچه‌ گه‌شتوگوزاریه‌كان.

به‌شی سێیه‌م
كارپێكردن
مادده‌ی سێیه‌م: 
یه‌كه‌م: حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ جێبه‌جێده‌بێـت له‌سه‌ر:
1ـ دارستانه‌كانی هه‌رێم ء، ئه‌و زه‌ویانه‌ی بۆ سوودی گشتی كراون به‌ دارستان، سه‌رباری ئه‌و زه‌ویانه‌ی كه‌ دارستانیان تیا نییه‌ له‌ ناوچه‌ دارستانیه‌كاندا یان ئه‌توانرێت دارستانی له‌سه‌ر دروستبكرێت.
2ـ دارستانه‌ تایبه‌ته‌كان له‌ڕووی هونه‌ریء كارگێڕییه‌وه‌.
3ـ پارێزراوه‌ خۆرسكه‌كان.
دووه‌م: ئه‌و زه‌ویانه‌ی كه‌ له‌ بڕگه‌ی (یه‌كه‌م)ی ئه‌م مادده‌یه‌دا هاتوون به‌ بڕیاری وه‌زاره‌ت ته‌رخان ده‌كرێن.

ده‌روازه‌ی دووه‌م
ڕێءشوێنی پاراستنی دارستانء رێكخستنی لایه‌نه‌كانی سوود لێوه‌رگرتنی
به‌شی یه‌كه‌م
ڕێءشوێنی پاراستنی دارستان
مادده‌ی چواره‌م: 
یه‌كه‌م: ڕێگه‌ نادرێت ره‌فتار به‌ دارستانه‌كانه‌وه‌ بكرێت، چ به‌ناوی وه‌زاره‌ت بێت یان نا، ته‌نها به‌پێی یاسا نه‌بێت.
دووه‌م: ڕێگه‌ نادرێت خاوه‌ندارێتی زه‌وی دارستانه‌ میرییه‌كان بگوازرێته‌وه‌ بۆ هیچ كه‌س یا لایه‌نێك، ئه‌گه‌ر بۆ پرۆژه‌یه‌كی ستیراتیژی نه‌بێت، كه‌ نه‌توانرا جێگه‌یه‌كی گونجاوتری بۆ بدۆزرێـته‌وه‌، ئه‌ویش به‌ بڕیارێكی پێشوه‌خته‌ی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانه‌وه‌ ده‌بێت.
سێیه‌م: ڕێگه‌ نادرێت هیچ له‌م كارپێكردن ء چالاكیانه‌ی خواره‌وه‌ ئه‌نجام بدرێت ته‌نها به‌ ره‌زامه‌ندی وه‌زاره‌ت نه‌بێ:
1ـ دروستكردن یان گۆڕین یان گواستنه‌وه‌ی هه‌ر مافێكی عه‌ینی تر، جگه‌ له‌ مافی خاوه‌ندارێتی، له‌سه‌ر زه‌وی دارستان (ئه‌مه‌ش مه‌رجداره‌ به‌ زیان نه‌گه‌یاندن به‌ ڕووپۆشی رووه‌كی).
2ـ به‌كرێدانی زه‌وی دارستان.
3ـ دامه‌زراندنی ده‌زگای گشتی یان تایبه‌ت له‌ناو زه‌وی دارستاندا به‌شێوه‌یه‌كی كاتی یا هه‌میشه‌یی.
4ـ چاندنی زه‌وی دارستانه‌كان یا وه‌سوودهێنانیان.
5ـ هه‌ڵپاچین یان قه‌ڵه‌مكردنی دارودره‌ختی دارستانه‌كان یان بڕینه‌وه‌ی كه‌ ببێته‌ هۆی زیانگه‌یاندن یان شێواندنی.
6ـ بڕینه‌وه‌ی هه‌ر دارێكی دارستانه‌كان.
7ـ هێنانی ئامێر و كه‌ره‌سته‌ی تایبه‌ت به‌ بڕینه‌وه‌ و گواستنه‌وه‌ی له‌ دارستانه‌كاندا.
8ـ له‌وه‌ڕاندن له‌و ناوچانه‌ی كه‌ سووتاون و داره‌كانی به‌ته‌واوی بڕاونه‌ته‌وه‌ بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو، یا ئه‌و ناوچانه‌ی په‌لی تازه‌ی ده‌ركردووه‌.
9ـ دامه‌زراندنی به‌نداو یا به‌ربه‌ست له‌سه‌ر ئه‌و ڕووبار یا جۆگه‌یه‌ی به‌ دارستاندا تێپه‌ڕ ده‌بن، یان گۆڕینی رێڕه‌وی یا ڕاكێشانی هێڵی كاره‌بای پاڵه‌په‌ستۆ به‌رز.
10ـ دروستكردنی كانه‌به‌رد یا ده‌رهێنان وگواستنه‌وه‌ی تاوێر و به‌رد و خۆڵ له‌ناوچه‌ دارستانیه‌كاندا یان هه‌ڵكه‌ندن تیایدا.
11ـ كه‌رت كردنی زه‌ویه‌كانی دارستان.
چواره‌م: له‌وه‌ڕاندنی ماڵات قه‌ده‌غه‌ ده‌كرێت له‌:
1ـ ئه‌و دارستانانه‌ی ئاگركه‌وتنه‌وه‌ تیایدا ڕوویداوه‌ یا داره‌كانی به‌ته‌واوی بڕاونه‌ته‌وه‌ ته‌نها دوای به‌سه‌رچوونی ماوه‌یه‌كی دیاریكراو به‌پێی جۆری داره‌كان.
2ـ دارستانه‌ پارێزراو وناوچه‌ خۆپارێزه‌كان له‌ مادده‌ی (پێنجه‌م) و (شه‌شه‌م)دا هاتوون، هه‌روه‌ها ئه‌و دارستانانه‌ی كه‌ ته‌مه‌نی داره‌كانیان له‌ (10) ساڵ كه‌متره‌.
پێنجه‌م: له‌كاتی ده‌ربڕینی ڕه‌زامه‌ندی دروست ویاسایی بۆ دروستكردنی پرۆژه‌یه‌ك له‌ ناوچه‌ی دارستانه‌كاندا پێویسته‌ له‌سه‌ر لایه‌نی په‌یوه‌ندیدار لانی كه‌م (30%)ی دارودره‌خته‌كان بهێڵرێته‌وه‌.

مادده‌ی پێنجه‌م: 
دارستانه‌ پارێزراوه‌كان: كه‌ رووبه‌رێكی دارستانه‌ یا ئه‌و زه‌ویانه‌ی ده‌كه‌ونه‌ ناو دارستانه‌كان كه‌ ته‌رخانكراوه‌ بۆكاری تایبه‌ت، وه‌ك پارێزگاری له‌ هه‌ندێك جۆری دارودره‌خت و گیانله‌به‌ر و باڵنده‌و یان شوێنه‌واری دێرین یان دیمه‌نه‌ سروشتییه‌كان و، دامه‌زراندن و نیشانكردنی ئه‌م پارێزراوانه‌ به‌ بڕیارێكی وه‌زاری ده‌بن، كه‌ ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ی تیایدا دیاری ده‌كرێت:
یه‌كه‌م: ناوی دارستانه‌ پارێزراوه‌كه‌ و ئامانجی دامه‌زراندنی.
دووه‌م: شوێن و سنوورو رووبه‌ره‌كه‌ی.
سێیه‌م: رێكخستنی چۆنیه‌تی هاتووچۆ و به‌ڕێوه‌بردنی.

مادده‌ی شه‌شه‌م: 
یه‌كه‌م: وه‌زیری كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌ ئاوییه‌كان بۆی هه‌یه‌ ناوچه‌ی خۆپارێزی دروست بكات له‌ناو زه‌وی میری و زه‌وی خاوه‌ندارێتی تایبه‌ت كه‌ ڕووته‌نن و رووبه‌ڕووی راماڵینی خاك بوونه‌ته‌وه‌ به‌هۆی رێڕه‌وی ئاوی سه‌ر زه‌وی یان له‌ زه‌وییه‌ دارستانیه‌كانی تردا، ئه‌مه‌ش له‌پێناوی:
1ـ جێگیركردنی خاك له‌سه‌ر شاخ و گرده‌كان و لێژییه‌كان، كه‌ رێژه‌ی لێژایه‌تیان له‌(40%) زیاتره‌.
2ـ پاراستنی زه‌ویه‌كان له‌ راماڵینی رووبار و لافاو.
3ـ پاراستنی كانی و سه‌رچاوه‌و رێڕه‌وه‌كانی ئاو.
4ـ پاراستنی دیمه‌نه‌ سروشتییه‌كانی شوێنه‌كانی گه‌شتءگوزار یان ڕێگه‌ گشتییه‌كان.
دووه‌م: ڕێگه‌ نادرێت به‌ خاوه‌ن زه‌وییه‌ تایبه‌ته‌كان بۆ وه‌به‌رهێنانی نه‌گونجاو له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانی خۆپارێزی، له‌ ناو دارستانه‌كاندا.
سێیه‌م: وه‌زیری كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌ ئاوییه‌كان بۆی هه‌یه‌ بڕیاری دامه‌زراندنی ناوچه‌ خۆپارێزییه‌كان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر هۆكاره‌كانی دامه‌زراندنی نه‌ما.

به‌شی دووه‌م
سوود وه‌رگرتن له‌ دارستانه‌كان
مادده‌ی حه‌وته‌م: 
یه‌كه‌م: ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ناو دارستانه‌كاندا نیشته‌جێن، یان له‌ده‌وروبه‌رین، به‌ده‌ر له‌ حوكمه‌كانی مادده‌ (5)ی ئه‌م یاسایه‌، ده‌توانن سوودمه‌ند بن له‌ به‌روبوومی دارستانه‌كان كه‌ له‌ پێویستی خۆیان زیاتر نه‌بێت به‌مه‌رجێك زیان نه‌گه‌یه‌نن، ئه‌مه‌ش له‌ ڕێگه‌ی:
1ـ سوود وه‌رگرتن له‌ هه‌موو داره‌ ووشك و شكاوه‌كان كه‌ به‌كاردێت بۆ دروستكردنی ئامێر و ئامرازی كشتوكاڵی، دوای مۆڵه‌تپێدان.
2ـ له‌وه‌ڕاندنی ماڵات و كه‌مكردنه‌وه‌ی ژماره‌ی بزن له‌ دارستانه‌ پارێزراوه‌كاندا.
3ـ رێگه‌گرتن له‌ هاتنی ماڵات له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم ته‌نها به‌ بڕیاری وه‌زاره‌ت نه‌بێت.
دووه‌م: به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی باخداری ودارستان وپاوان بۆی هه‌یه‌ مۆڵه‌تی بێ به‌رامبه‌ر ده‌ربكات بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ بڕگه‌ی (یه‌كه‌م)ی ئه‌م مادده‌یه‌ ده‌یانگرێته‌وه‌ و بۆ ئه‌ندامانی هۆزه‌كان، تیایدا رێگه‌یان پێبدرێت بۆ ئه‌وه‌ی ماڵاتیان له‌ دارستانه‌ دراوسێكان بڵه‌وه‌رێنن، به‌مه‌رجێك پابه‌ندبن به‌و رێنماییانه‌ی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ده‌رده‌چن.
مادده‌ی هه‌شته‌م:
 یه‌كه‌م: وه‌زاره‌تی دارایی له‌سه‌ر داوای وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ءسه‌رچاوه‌كانی ئاو رووبه‌ری پێویست له‌ زه‌وی میری ته‌رخان ده‌كات بۆ مه‌به‌ستی دار چاندن و دروستكردنی دارستان و فراوانكردنی له‌و ناوچانه‌ی كه‌ دار ودره‌خت به‌شێوه‌ی سروشتی تیادا ناڕوێت.
دووه‌م: وه‌زاره‌ت بۆی هه‌یه‌ ئه‌و ناوچانه‌ی ڕووبه‌ڕووی ڕووتانه‌وه‌ ده‌بن و رووبه‌ره‌كانی ته‌نیشت جۆگه‌كانی ئاودێری و حه‌وزی ڕووبار وبه‌نداو و ته‌نیشته‌كانی رێگه‌ گشتیه‌كان له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووری شاره‌وانیه‌كان وهی تر، به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان، داریان تیادا بڕوێنێت.

مادده‌ی نۆیه‌م:
له‌سه‌ر وه‌زاره‌ت پێویسته‌ به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌ته‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان هه‌ڵسن به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی هۆشیاری و كه‌لتوری گرنگیی دارستان و پارێزگاریكردن وپاراستنی له‌ ئاگركه‌وتنه‌وه‌، وه‌ ئه‌م كه‌لتوره‌ بكرێته‌ به‌شێك له‌ پرۆگرامه‌كانی خوێندن له‌ قۆناغه‌ جیاجیاكاندا، هه‌روه‌ها به‌شداری پێكردنیان له‌ هه‌ڵمه‌ته‌كانی دارچاندندا.
مادده‌ی ده‌یه‌م:
خاوه‌ن دارستانه‌ تایبه‌ته‌كان بۆیان هه‌یه‌، به‌پێی ئه‌و مه‌رج ء ستانده‌ره‌ هونه‌ریانه‌ی وه‌زاره‌ت دیاری ده‌كات، دارستانه‌كانیان وه‌به‌ربهێنن به‌ داهێنان و سووككردنیان، وه‌ گۆڕینی دارستانه‌كان به‌ دره‌ختی به‌ردار كه‌ گونجاو بێت له‌گه‌ڵ ناوچه‌كه‌ به‌و مه‌رجه‌ی مۆڵه‌تیان له‌ وه‌زاره‌ته‌وه‌ پی بدرێت.

مادده‌ی یازده‌م:
وه‌زاره‌ت كار ده‌كات بۆ كۆمه‌ككردن و هاندان ء گه‌شه‌پێدانی نه‌مامگه‌ی دارستانه‌ تایبه‌تیه‌كان، ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ی:
یه‌كه‌م: ته‌رخانكردنی ئه‌و زه‌ویانه‌ی به‌دارستان دانه‌پۆشراون و به‌پێی ئه‌و رێنماییانه‌ی وه‌زاره‌ت ده‌ری ده‌كات.
دووه‌م: ته‌رخان كردنی شاره‌زایی ته‌كنیكی و نه‌مام و تۆو و هاوكاری دیكه‌.
سێیه‌م: پێشكه‌شكردنی قه‌رزی ره‌خسێنراو بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌.

مادده‌ی دوازده‌م:
خاوه‌ن زه‌وی كشتوكاڵی یان ئه‌وه‌ی زه‌ویه‌كی به‌ دره‌ختی به‌ردار چاندووه‌ و هه‌ندێ داری دارستانی له‌سه‌ر روواوه‌ به‌ چڕیی (10%) كه‌متر، مافی هه‌یه‌ ئه‌م دارانه‌ ببڕێته‌وه‌ وبیانگوازێته‌وه‌ وبیانكات به‌ خه‌ڵوز و، سوككردنی داره‌كانی دارستان به‌پێی مۆڵه‌تێك كه‌ خاوه‌نه‌كانی له‌ فه‌رمانگه‌ی دارستانی ناوچه‌كه‌، دوای به‌سه‌ركردنه‌وه‌ی شوێنه‌كه‌، وه‌ری ده‌گرن.
مادده‌ی سێزده‌م:
نابێ وه‌به‌رهێن به‌رهه‌می دارستانه‌كانی هه‌رێم كه‌ ڕێگه‌پێدراون، وه‌به‌رهێنانی تیادا بكات له‌شوێنی گردكردنه‌وه‌و یا له‌ گه‌نجینه‌وه‌ بگوازرێته‌وه‌، ته‌نها به‌ مۆڵه‌ت نه‌بێ كه‌ له‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی دارستان له‌ پارێزگا یان ناوچه‌كه‌ وه‌رده‌گیرێ و بڕی به‌رهه‌می گواستراوه‌و جۆر و چه‌شن و رێگاكانی گواستنه‌وه‌ دیاری بكرێن.
مادده‌ی چوارده‌م:
پۆلیسی دارستان بۆی هه‌یه‌ ده‌ست بگرێ به‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانی دارستان و ئامێر و هۆیه‌كانی گواستنه‌وه‌و گلدانه‌وه‌یان تا ئه‌و كاته‌ی حوكمی دادگا ده‌رده‌چێت سه‌باره‌ت به‌ به‌كارهێنانیان، ئه‌گه‌ر سه‌لمێندرا كه‌ بۆ ئه‌وه‌ به‌كاردێت كه‌ زیان ئه‌گه‌یه‌نێت به‌ دارستان و خراپ به‌كارهێنانی و سوود وه‌رگرتن لێیان به‌پێچه‌وانه‌ی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌.
مادده‌ی پازده‌م:
رێگه‌ نادرێت به‌ دروستكردنی خه‌ڵوز له‌ دارستانه‌كاندا ته‌نها به‌ مۆڵه‌تێكی تایبه‌ت نه‌بێت له‌ وه‌زاره‌ته‌وه‌، یا ئه‌و لایه‌نه‌ی ده‌سه‌ڵاتی پێ ده‌درێـت و، ته‌نها بۆ پێداویستییه‌كانی هه‌رێم.
مادده‌ی شازده‌م:
نابێت بنه‌چه‌ی ره‌چه‌ڵه‌كی رووه‌كی و ئاژه‌ڵی له‌ ناوچه‌ دارستانیه‌كان ببرێته‌ ده‌ره‌وه‌، و رێنمایی تایبه‌ت ده‌رده‌چێت به‌و ره‌چه‌ڵه‌ك و توخمانه‌ی رێگه‌ پێدراوه‌ له‌ وه‌زاره‌ته‌وه‌.
مادده‌ی حه‌ڤده‌م:
یه‌كه‌م: وه‌زاره‌ت رێنمایی ده‌رده‌كات سه‌باره‌ت به‌ به‌رهه‌مهێنانی نه‌مامی دارستان، و ده‌ست ده‌گرێت به‌سه‌ر نه‌مامی به‌رهه‌مهێنراو بۆ مه‌به‌ستی بازرگانی كه‌ به‌بێ مۆڵه‌تن.
دووه‌م: رێگه‌ نادرێت به‌ هێنانی نه‌مامی دارستان كه‌ مه‌رج وستانده‌ری پاراستنی رووه‌كی و یاسا كارپێكراوه‌كانی نییه‌، بۆ ناو هه‌رێمدا.

مادده‌ی هه‌ژده‌م:
نابێت ده‌ستدرێژی بكرێته‌ سه‌ر زه‌وی دارستان به‌ فڕێدانی پاشماوه‌و پاشه‌ڕۆی ره‌ق یان شل یان تیشكدار یان هه‌ر مادده‌یه‌كی تری پیسكار یان زیانبه‌خش به‌ ژینگه‌.
مادده‌ی نۆزده‌م:
ماوه‌ی له‌وه‌ڕاندن له‌ دارستان و له‌وه‌ڕگاكاندا به‌پێی وه‌رز و ناوچه‌ جیاوازه‌كان، به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ كارگێڕییه‌ خۆجێیه‌كاندا، دیاری ده‌كرێت.

ده‌روازه‌ی سێیه‌م
خۆپاراستن له‌ ئاگركه‌وتنه‌وه‌و ڕێگه‌ لێگرتنی
به‌شی یه‌كه‌م
خۆپاراستن له‌ ئاگركه‌وتنه‌وه‌
مادده‌ی بیسته‌م:
یه‌كه‌م: هه‌ڵگرتن و ئاگركردنه‌وه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی خانوو بیناكان له‌نێو سنووری دارستانه‌كانی هه‌رێم و له‌ ده‌وروبه‌ری به‌ درێژایی (200) مه‌تر له‌ سنووره‌كه‌یه‌وه‌، قه‌ده‌غه‌ ده‌كرێت.
دووه‌م: رێگه‌ نادرێت ئاگر به‌كاربهێنرێت له‌ناو چادر و شوێنی ئیشكردن و كارگه‌ دامه‌زراوه‌ كاتییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ ناو دارستانه‌كانی هه‌رێم یا به‌ دووری (200) مه‌تر له‌ سنووره‌كه‌یه‌وه‌ن، ته‌نها بۆ مه‌به‌ستی چێشت لێنان و خۆگه‌رمكردنه‌وه‌ نه‌بێت، له‌م حاڵه‌ته‌شدا ڕێو شوێنی پێویست ده‌گیرێته‌به‌ر.
سێیه‌م: رێگه‌ نادرێت به‌ دامه‌زراندنی هیچ ده‌زگایه‌كی پیشه‌سازی یا دامه‌زراوه‌یه‌ك كه‌ ئاگر به‌كاردێنێت، یا كۆگای مادده‌ی تیشكده‌ر، یا دروستكردنی خانووێك كه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی له‌ (120/م2) زیاتر بێت، له‌ناو دارستانه‌كانی هه‌رێم یا له‌ دووری كه‌متر له‌ (500) مه‌تر له‌ هه‌ر سنوورێكی دارستانه‌كاندا، به‌بێ به‌ده‌ستهێنانی مۆڵه‌تی وه‌زاره‌ت، هه‌روه‌ها روونكردنه‌وه‌ی پێویست ده‌رده‌كرێت له‌نێو رێنماییه‌كانی وه‌زاره‌ت بۆ ئه‌م بابه‌ته‌.
چواره‌م: هیچ كه‌س بۆی نییه‌ ئاگر بكاته‌وه‌ له‌نێو دارستانه‌كانی هه‌رێمدا یا له‌ نزیكی كه‌متر له‌ (300) مه‌تر، ته‌نها به‌ مۆڵه‌تی لایه‌نی به‌رپرس له‌ پاراستنی دارستانه‌كانه‌وه‌ نه‌بێت.
پێنجه‌م: پێویسته‌ له‌سه‌ر وه‌زاره‌ت به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ هونه‌رییه‌كان پێداویستی و ئامرازه‌كانی ئاگركوژاندنه‌وه‌ی میكانیكی و ده‌ستیی ده‌سته‌به‌ر بكات و تاوه‌ری چاودێری و نه‌هێشتنی ئاگر دروست بكات له‌و ناوچانه‌ی دارستان تێیدا چڕه‌ یا ناوه‌ندییه‌.
شه‌شه‌م: وه‌زیری كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌ ئاوییه‌كان، یان ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی پێده‌دات، بۆی هه‌یه‌ په‌نا به‌رێته‌ به‌ر ده‌سه‌ڵاتی كارگێڕی ناوچه‌كه‌ بۆ به‌كارهێنانی ئامراز و ئۆتۆمبێل و ئامێره‌كان بۆ گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی پێویست بۆ خۆپاراستن له‌ ئاگركه‌وتنه‌وه‌.


به‌شی دووه‌م
سزاكان
مادده‌ی بیست و یه‌ك:
یه‌كه‌م: سزای به‌ندكردن ئه‌درێت كه‌ له‌ ساڵێك زیاتر نه‌بێت یان غه‌رامه‌یه‌ك كه‌ له‌ (سێملیۆن دینار)كه‌متر نه‌بێت، وه‌ له‌ (پێنج ملیۆن دینار) زیاتر نه‌بێت، هه‌ركه‌سێك سه‌رپێچی حوكمه‌كانی بڕگه‌كانی (1، 5، 6، 7، 8، 10)ی به‌ندی سێیه‌می مادده‌ی چواره‌می ئه‌م یاسایه‌دا بكات.
دووه‌م: سزای به‌ندكردن و غه‌رامه‌یه‌ك كه‌ له‌ پێنج ملیۆن دینار كه‌متر نه‌بێت هه‌ركه‌سێك سه‌رپێچی حوكمه‌كانی برگه‌كانی (2، 3، 4، 11)ی به‌ندی سێیه‌می مادده‌ی چواره‌می ئه‌م یاسایه‌دا بكات.
مادده‌ی بیست و دوو:
 له‌گه‌ڵ لانه‌دان له‌هه‌ر سزایه‌كی توندتر كه‌ یاسا ده‌قی له‌ سه‌ر ده‌كات:
یه‌كه‌م: سزا ئه‌درێت به‌ به‌ندكردن بۆ ماوه‌یه‌ك له‌ شه‌ش مانگ كه‌متر نه‌بێت وه‌ غه‌رامه‌یه‌ك كه‌ له‌ پێنج ملیۆن دینار كه‌متر نه‌بێت، هه‌ر كه‌سێك كه‌ هه‌ڵسا به‌:
1ـ بڕینه‌وه‌ یا سوتاندنی داره‌ به‌ته‌مه‌نه‌كانی یا ده‌گمه‌نه‌كانی دارستان یا لێ كردنه‌وه‌ی توێكڵه‌كانیان یا شێواندنیان به‌هه‌ر جۆرێك بێت.
2ـ به‌ ئه‌نقه‌ست بوو به‌هۆی ئاگركه‌وتنه‌وه‌ یا ئاگر تێ به‌ردانی دارستان و زه‌وییه‌ دارستاناویه‌كان و، پارێزراوه‌كان و ناوچه‌كانی خۆپارێزی وله‌وه‌ڕگاكان.
3ـ چاندن و وه‌سوودهێنانی زه‌ویه‌كانی دارستان و پارێزراوه‌ سوتاوه‌كان.
دووه‌م: سزا ئه‌درێت به‌به‌ندكردن بۆ ماوه‌یه‌ك له‌ سێ مانگ كه‌متر نه‌بێت و له‌ ساڵێك زیاتر نه‌بێت و به‌غه‌رامه‌یه‌ك كه‌ له‌ پێنج ملیۆن دینار كه‌متر نه‌بێت هه‌ر كه‌سێك، به‌بێ ره‌زامه‌ندی وه‌زاره‌ت، خه‌ڵووز دروستبكات.
سێیه‌م: سزا ئه‌درێت به‌ به‌ندكردن بۆ ماوه‌یه‌ك له‌ سێ مانگ زیاتر نه‌بێت و به‌ غه‌رامه‌یه‌ك كه‌ له‌ پێنج سه‌د هه‌زار دینار كه‌متر نه‌بێت، هه‌ر كه‌سێك: 
1ـ هه‌ڵه‌كردنی یان سه‌رپێچیكردنی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ یان ڕێنماییه‌ ده‌ركراوه‌كان، ببێته‌ هۆی ڕوودانی ئاگركه‌وتنه‌وه‌ له‌ دارستانێكی گشتی یان تایبه‌ت.
2ـ سه‌رپێچی حوكمه‌كانی مادده‌ (18)ی ئه‌م یاسایه‌ بكات و، پابه‌ند ده‌كرێت به‌لابردن و هه‌ڵكه‌وتنه‌وه‌ی ئه‌و ماددانه‌ی فڕێ ی داوه‌ وه‌ له‌سه‌ر خه‌رجی تایبه‌تی خۆی.
3ـ به‌نداوێك یان به‌ربه‌ستێك له‌سه‌ر ڕووبارێك یان جۆگه‌یه‌ك، كه‌ به‌دارستاندا ڕێره‌وئه‌كات، دروست بكات، یان هێڵی كاره‌بای پاڵه‌په‌ستۆ به‌رز ڕابكێشێت.
4ـ خۆی بگرێت له‌ پێشكه‌شكردنی یارمه‌تی بۆ كوژاندنه‌وه‌ی ئاگرێك كه‌ كه‌وتبێته‌وه‌ له‌ دارستان یان پارێزراوه‌كان، یان، به‌بێ پاساو، یارمه‌تیدان ڕه‌تبكاته‌وه‌.
چواره‌م: سزا ئه‌درێت به‌به‌ندكردن بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ كه‌متر نه‌بێت وه‌ به‌غه‌رامه‌ی دوو هێنده‌ی به‌های مادده‌ی (خه‌ڵوز) هه‌ر كه‌سێك هه‌ستا به‌ گواستنه‌وه‌ی و بردنی بۆ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم به‌بێ ره‌زامه‌ندی وه‌زاره‌ت وه‌ به‌پێچه‌وانه‌ی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌.
مادده‌ی بیست و سێ:
سزا ئه‌درێت به‌گرتن بۆ ماوه‌یه‌ك له‌ حه‌وت ساڵ زیاتر نه‌بێت هه‌ر كه‌سێك، به‌نیاز خراپی، به‌رهه‌می دارستانی پێ گیرا یان كڕی، كه‌ ئه‌زانێت ئه‌وه‌ی پێ یه‌تی پێچه‌وانه‌ی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌یه‌ وه‌ كه‌سی هه‌ڵگر سزا ئه‌درێت به‌به‌ندكردن به‌ مه‌رجێك به‌شدار نه‌بێت له‌ ئه‌نجامدانی ئه‌و تاوانه‌ی كه‌ ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی پێ گیراوه‌.
مادده‌ی بیست و چوار:
یه‌كه‌م: سزا ئه‌درێت به‌ ماوه‌یه‌ك كه‌متر نه‌بێت له‌ یه‌ك ساڵ و به‌ غه‌رامه‌یه‌ك له‌ سێ ملیۆن دینار كه‌متر نه‌بێت له‌گه‌ڵ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ئه‌وه‌ی پێی گیراوه‌ هه‌ر كه‌سێك سه‌رپێچی حوكمه‌كانی مادده‌ (16)ی ئه‌م یاسایه‌ بكات.
دووه‌م: سزا ئه‌درێت به‌به‌ندكردن یا به‌غه‌رامه‌یه‌ك به‌بڕی هه‌زار دینار بۆ هه‌ر نه‌مامێك له‌گه‌ڵ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی، هه‌ركه‌سێك به‌رهه‌می بهێنێت یان بیهێنێته‌ ناوه‌وه‌ بۆ مه‌به‌ستی بازرگانی یان به‌پێ ی ڕێنماییه‌كان نه‌بێت وه‌ به‌پێ ی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌.
سێیه‌م: ئه‌و تاوانانه‌ی ده‌رباره‌ی دارستانه‌كان ئه‌نجام ده‌درێن كه‌ له‌م یاسایه‌دا باس نه‌كراون، ئه‌وا حوكمه‌كانی یاسا سزاكارییه‌ به‌ركاره‌كانی هه‌رێمیان به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێت.

حوكمه‌ كۆتاییه‌كان
مادده‌ی بیست و پێنج:
پێویسته‌ له‌سه‌ر وه‌زیری كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌ ئاوییه‌كان رێنمایی پێویست بۆ ئاسان جێبه‌جێ كردنی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ ده‌ربكات.
مادده‌ی بیست و شه‌ش:
كاركردن به‌ یاسای دارستانی عێراقی ژماره‌ (75)ی ساڵی 1955، له‌ هه‌رێمی كوردستان – عێراق، ده‌وه‌ستێنرێت.
مادده‌ی بیست و حه‌وت :
ئه‌م یاسایه‌ له‌ رێكه‌وتی بڵاوكردنه‌وه‌ی له‌ رۆژنامه‌ی فه‌رمی (وه‌قایعی كوردستان) جێبه‌جێ ده‌كرێت.
                                                                        

                                                                            د.ارسلان بایز اسماعیل
                                                                 سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان - عێراق




هۆیه‌ پێویستكاره‌كانی ده‌رچوواندنی ئه‌م یاسایه‌
  له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و یاسایانه‌ی له‌ هه‌رێمی كوردستاندا به‌ركارن سه‌باره‌ت به‌ دارستانه‌كان له‌گه‌ڵ پێویستییه‌كانی پاراستنی دارستانه‌كاندا ناگونجێن و، به‌ مه‌به‌ستی رێكخستنی به‌رێوه‌بردن و پاراستن و پارێزگاریء چاككردنی دارستانه‌كان ء، زێده‌كردنی رووبه‌ری سه‌وزاییء به‌شداریكردن له‌ چاككردنی ژینگه‌و، دابین كردنی شوێنی گه‌شتیاریی و رابواردن، كه‌ له‌كاتی ئێستادا بوونه‌ته‌ پێویستییه‌كانی ژیان و، بۆ خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ بارودۆخ و سیاسه‌تی دارستان كه‌ پێویسته‌ په‌یڕه‌و بكرێ بۆ پاراستنی دارستانه‌كان وه‌ك سامانی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی و پارێزگاری كردن له‌ جۆره‌ سروشتییه‌ گونجاوه‌كان و هێشتنه‌وه‌ی بنه‌چه‌ بۆماوه‌ییه‌كانیان له‌ كوردستاندا، ئه‌م یاسایه‌ ده‌رچوێندرا.